درمان لوسمی حاد با خون بندناف

لوسمی حاد نوعی از سرطان های خون و مغز استخوان است که رده های سلولی سازنده گلبول های سفید خون را درگیر می کند. کلمه حاد که در اصطلاح لوسمی حاد بکارگرفته شده است، از این واقعیت ناشی می شود که در این نوع سرطان، سرعت ساخت سلول های خونی در مغز استخوان به قدری زیاد است که سلول های رده نابالغ از مغز استخوان خارج شده و وارد جریان خون می شوند. انواع لوسمی حاد (میلوسیتیک، لنفوسیتیک) معمولا در کودکان شایع هستند و معمولا به درمان پاسخ خوبی می دهند. اما این نوع لوسمی ها ممکن است در بزرگسالان نیز رخ دهند که در این حالت شانس درمان لوسمی حاد به شدت کاهش می یابد.

علائم و نشانه های لوسمی حاد ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• خونریزی از لثه؛

• درد استخوان؛

• تب؛

• عفونت های مکرر؛

• خونریزی های مکرر یا شدید بینی؛

• توده های ناشی از تورم غدد لنفاوی در داخل و اطراف گردن، زیر بغل، شکم یا کشاله ران؛

• پوست رنگ پریده؛

• تنگی نفس؛

• ضعف، خستگی یا کاهش کلی انرژی.

علل ایجاد لوسمی حاد

انواع لوسمی (اعم از حاد یا مزمن) زمانی رخ می دهد که یک سلول مغز استخوان دچار جهش در ماده ژنتیکی یا DNA خود می شود. DNA سلول حاوی دستورالعمل هایی است که به سلول می گوید چه کاری انجام دهد. به طور معمول، DNA به سلول می گوید که با سرعت مشخصی رشد کند و در زمان مشخصی بمیرد. در انواع لوسمی، این جهش‌ها به سلول مغز استخوان می‌گویند که به رشد و تقسیم خود بدون وقفه ادامه دهد. وقتی این اتفاق می افتد، تولید سلول های خونی از کنترل خارج می شود و مغز استخوان سلول های نابالغی تولید می کند که وارد جریان خون میشوند. این سلول‌های غیرطبیعی و نابالغ قادر به عملکرد صحیح نیستند و در دفاع از بدن در برابر عوامل بیگانه هیچ نقشی ندارند. 

هنوز کاملا مشخص نیست که چه چیزی باعث ایجاد چنین جهش هایی در DNA می شود اما مشخص شده است که برخی از عوامل ممکن است که خطر ابتلا به لوسمی حاد را افزایش دهند. این عوامل عبارتند از:

• انجام شیمی‌درمانی و پرتودرمانی برای انواع دیگر سرطان انجام داده‌اند؛

• قرار گرفتن در معرض تشعشعات مثلا در بازماندگان یک حادثه راکتور هسته ای؛

• برخی از اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون.

تشخیص و درمان لوسمی حاد

آزمایش ها و روش های مورد استفاده برای تشخیص لوسمی حاد عبارتند از:

• آزمایشات خون که ممکن است تعداد بسیار زیاد یا کم گلبول های سفید، گلبول های قرمز قرمز و پلاکت ها را نشان دهد. آزمایش خون میتواند وجود سلول‌های سرطانی نابالغ را در خون هم نشان دهد؛

• آسپیراسیون مغز استخوان که بدین منظور از یک سوزن برای برداشتن نمونه ای از مغز استخوان لگن یا سینه استفاده می شود. نمونه برای بررسی وجود سلول های سرطانی به آزمایشگاه فرستاده می شود.

پزشکان در آزمایشگاه سلول های خونی را بر اساس اندازه، شکل و سایر ویژگی های ژنتیکی یا مولکولی به انواع خاصی دسته بندی می کنند. این اطلاعات به پزشک شما کمک می کند تا یک برنامه مناسب برای درمان لوسمی حاد خاص در هر فرد ایجاد کند.

• آزمایش‌های تصویربرداری مانند اشعه ایکس، توموگرافی کامپیوتری (CT) یا اسکن اولتراسوند می توانند به تعیین اینکه آیا سرطان به مغز و نخاع یا سایر قسمت‌های بدن گسترش یافته است یا خیر کمک کند؛

• آزمایش مایع نخاعی به منظور بررسی این مورد که آیا سلول های سرطانی به مایع نخاعی نیز گسترش یافته اند یا خیر.

به طور کلی، درمان لوسمی حاد به مراحل جداگانه ای تقسیم می شود:

- درمان اولیه به منظور از بین بردن بیشتر سلول های سرطانی در خون و مغز استخوان و بازگرداندن تولید طبیعی سلول های خونی؛

- این مرحله از درمان که درمان پس از بهبودی نیز نامیده می شود، با هدف از بین بردن لوسمی باقیمانده در بدن انجام می شود؛

- مرحله سوم درمان از رشد مجدد سلول های سرطان خون جلوگیری می کند. درمان‌های مورد استفاده در این مرحله معمولاً با دوزهای بسیار پایین‌تر در مدت زمان طولانی و اغلب سال‌های متمادی تجویز می‌شوند.

بسته به شدت بیماری و پاسخی که بدن فرد بیمار به درمان می دهد، مراحل درمان لوسمی حاد می تواند دو تا سه سال طول بکشد و معمولا دوره های زمانی طولانی مدت از شیمی درمانی یا پرتودرمانی را نیز شامل می شود.

لوسمی حاد و خون بند ناف

دوز داروهای شیمی درمانی که پزشکان می توانند برای درمان لوسمی حاد تجویز کنند، به دلیل عوارض جانبی جدی که این داروها می توانند ایجاد کنند و ماهیت مبتلایان به این بیماری که اکثراً کودک هستند، محدود است. اگرچه دوزهای بالاتر از این داروها ممکن است سلول های سرطانی بیشتری را از بین ببرند، نمی توان آنها را تجویز کرد زیرا می توانند به مغز استخوان آسیب جدی و غیرقابل بازگشت وارد کنند. این مسأله می تواند منجر به عفونت های کشنده، خونریزی و سایر مشکلات ناشی از تعداد کم سلول های خونی شود.

پزشکان گاهی اوقات از پیوند سلول‌های بنیادی (SCT) که پیوند مغز استخوان نیز نامیده می‌شود، برای انجام شیمی‌درمانی با دوزهای بالاتر از دارو استفاده کنند. در این حالت، پس از پایان درمان، سلول های بنیادی خون ساز برای بازیابی عملکرد مغز استخوان به بیمار تزریق می شوند. سلول های بنیادی تولید کننده خون که برای پیوند استفاده می شوند می توانند از خون یا از مغز استخوان فردی اهدا کننده یا خود فرد مبتلا به لوسمی حاد و خون بند ناف نوزاد استفاده شوند. 

بر همین اساس، پیوند سلول‌های بنیادی بر اساس اینکه سلول‌های بنیادی خون‌ساز از چه کسانی به دست آمده باشد، نام متفاوتی می گیرد.

• پیوند سلول های بنیادی آلوژنیک:

این مورد رایج ترین نوع SCT است که برای درمان لوسمی حاد استفاده می شود. در یک SCT آلوژنیک، سلول‌های بنیادی از فردی غیر از بیمار که معمولاً اهداکننده‌ای است که با بیمار مطابقت بافتی دارد، گرفته می شود. نوع بافت بر اساس ترکیبات خاصی در سطح سلول های بدن تعیین می شود. تفاوت های بافتی بین فرد دهنده و گیرنده سلول های بنیادی می تواند باعث شود که سیستم ایمنی بدن در برابر سلول ها واکنش نشان دهد. بنابراین، هرچه تطابق بافتی بین فرد اهداکننده و گیرنده نزدیک‌تر باشد، سلول‌های پیوندی شانس بیشتری برای پذیرفته شدن توسط بدن فرد گیرنده پیوند و شروع ساخت سلول‌های خونی جدید خواهند داشت.

بهترین فرد اهداکننده پیوند اغلب یکی از اقوام نزدیک فرد بیمار مانند برادر یا خواهر وی است. اگر هیچ فامیل نزدیکی با فرد بیمار تطابق بافتی نداشته باشد، سلول های بنیادی ممکن است از یک اهداکننده غیر مرتبط استخراج شود. اما استفاده از سلول های بنیادی از این نوع اهدا کننده ممکن است با عوارض بیشتری همراه باشد. در چنین مواردی میتوان از سلول های بنیادی خون بند ناف استفاده کرد. این سلول های بنیادی از خون تخلیه شده از بند ناف و جفت پس از تولد نوزاد و بریده شدن بند ناف به دست می آیند. احتمال رد پیوند در بیماران دریافت کننده سلول های بنیادی خون بند ناف بسیار کمتر است. علاوه براین، میزان تطابق بافتی مورد نیاز برای تزریق سلول های بنیادی حاصل از خون بند ناف بسیار کمتر از سلول های بنیادی دریافتی از فرد بالغ است. 

برای اکثر بیماران مبتلا به لوسمی حاد، به ویژه آنهایی که در معرض خطر بالاتر عود مجدد سرطان خون پس از درمان هستند، استفاده از SCT آلوژنیک نسبت به سایر انواع پیوند ارجحیت دارد. اما پیوند آلوژنیک می تواند خطرات و عوارض جانبی جدی داشته باشد، بنابراین بیماران معمولاً باید جوان تر و نسبتاً سالم باشند تا کاندیدای خوبی باشند. چالش دیگر این است که گاهی اوقات یافتن یک اهداکننده همسان ممکن است دشوار باشد. بنابراین، انجام پیوند غیرآلوژنیک برای درمان لوسمی حاد و خون بند ناف برای چنین بیمارانی توصیه می شود. 

یکی از جدی ترین عوارض SCT های آلوژنیک به عنوان بیماری پیوند در مقابل میزبان (GVHD) شناخته می شود. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که بافت های بدن بیمار توسط سلول های ایمنی موجود در بافت پیوندی مورد حمله قرار گیرد. علائم می تواند شامل بثورات پوستی شدید، خارش، زخم های دهان (که می تواند بر غذا خوردن تاثیر بگذارد)، حالت تهوع و اسهال شدید باشد. آسیب کبدی می تواند باعث زردی پوست و چشم (یرقان) شود. ریه ها نیز ممکن است آسیب ببینند. همچنین ممکن است بیمار به راحتی خسته شده و دچار دردهای عضلانی شود. گاهی اوقات GVHD می تواند ناتوان کننده شود و اگر با شدت بالا رخ دهد، می تواند کشنده نیز باشد. 

• پیوند سلول های بنیادی اتولوگ:

در پیوند اتولوگ، سلول های بنیادی خود بیمار از مغز استخوان یا خون او برداشته می شود. این سلول ها منجمد می شوند و در زمانی که فرد تحت درمان قرار می گیرد (شیمی درمانی با دوز بالا و/یا پرتودرمانی) به صورت منجمد نگهداری می شوند. در آزمایشگاه، فرآیندی به نام پاکسازی بر روی نمونه گرفته شده از بیمار انجام می شود که هدف از آن حذف سلول‌های سرطانی مورد در نمونه خون است. در مرحله بعد، سلول‌های بنیادی پس از اتمام درمان مجدداً به خون بیمار تزریق می‌شوند.

پیوند اتولوگ گاهی برای افراد مبتلا به لوسمی حاد که پس از درمان اولیه در حال بهبودی هستند و اهداکننده مشابهی برای پیوند آلوژنیک ندارند، استفاده می‌شود. معمولاً پیوندهای اتولوگ برای بیماران راحت‌تر از پیوندهای آلوژنیک هستند، زیرا سلول‌های خود فرد به وی بازگدنده می شوند که خطر برخی از عوارض را کاهش می‌دهد. این نوع پیوند را می توان در هر فرد مبتلا به لوسمی حاد انجام داد، اگرچه بیمارانی که بسیار مسن هستند یا مشکلات زمینه ای دیگری (مانند دیابت) دارند کاندیدهای مناسب تری هستند.

یکی از مشکلات مربوط به پیوند اتولوگ این است که جدا کردن سلول های بنیادی طبیعی از سلول های سرطان خون در مغز استخوان یا نمونه های خون دشوار است. حتی پس از پاکسازی (درمان سلول های بنیادی در آزمایشگاه برای از بین بردن یا حذف سلول های باقیمانده سرطان خون)، خطر بازگشت برخی از سلول های سرطان خون با پیوند سلول های بنیادی وجود دارد. لوسمی یک بیماری خون و مغز استخوان است، بنابراین بازگرداندن سلول های فرد بیمار پس از درمان به وی ممکن است به معنای بازگرداندن برخی از سلول های سرطان خون و عود مجدد لوسمی نیز باشد. 

به طور کلی، انتخاب اینکه بهترین نوع درمان لوسمی حاد برای هر فرد چیست، بستگی به شدت بیماری در هر فرد، سن فرد مبتلا و شرایط بالینی وی دارد که لازم است پس از بررسی توسط پزشک برای هر فرد به صورت جداگانه تعیین شود.