استفاده از سلول های بنیادی خون بند ناف در درمان ترومبوسیتوپنی

بیماری ترومبوسیتوپنی چیست؟ ترومبوسیتوپنی زمانی رخ می دهد که تعداد پلاکت خونی یک فرد بسیار کم باشد. پلاکت ها (یا در اصطلاح علمی ترومبوسیت ها) سلول های خونی ریزی هستند که در مغز استخوان از تکه تکه شدن سلول های مگاکاریوسیت بزرگ ساخته می شوند. وقتی بدن زخمی می‌شود، پلاکت‌ها به هم می‌چسبند تا سدی برای بستن زخم و جلوگیری از خونریزی ایجاد کنند. به همین علت، هرگونه اختلال در پلاکت خون، ابتدا به صورت خونریزی های طولانی مدت و اختلال در ترمیم زخم، خود را نشان می دهد.

تعداد نرمال پلاکت خونی در بزرگسالان از 150000 تا 450000 پلاکت در هر میکرولیتر خون متغیر است. تعداد پلاکت کمتر از 150000 به عنوان کاهش پلاکت شناخته می شود. هنگامی که تعداد پلاکت ها پایین است، ممکن است که روند طبیعی توقف خونریزی با مشکل مواجه شود. این خونریزی می تواند در داخل بدن، زیر پوست یا در سطح پوست شما اتفاق بیفتد. با این حال، در برخی افراد ممکن است تا زمانی که کاهش پلاکت خیلی شدید نباشد، خونریزی جدی مشاهده نشود.

ترومبوسیتوپنی می تواند تهدید کننده زندگی باشد؛ زیرا احتمال خونریزی یا خونریزی جدی در مغز و به طبع آن سکته مغزی را افزایش می دهد. بنابراین، بیماران دارای اختلال در پلاکت خون باید در سریعترین زمان ممکن تحت درمان قرار بگیرند. 

علائم کاهش پلاکت در خون چیست؟

همانطور که گفته شد خونریزی، اصلی ترین علامت ترومبوسیتوپنی یا هر نوع اختلال در پلاکت خون است که ممکن است به طور ناگهانی ظاهر شود. ترومبوسیتوپنی خفیف (کاهش مختصر در تعداد ترومبوسیت ها) اغلب هیچ علامتی ندارد و تنها در طی یک آزمایش خون مشخص می شود.

علائم کاهش سطح پلاکت خونی شامل موارد زیر است:

• خونریزی طولانی مدت، حتی در اثر جراحات کوچک؛

• مشاهده پتشی در سطح پوست: پتشی ها لکه های کوچک و مسطح قرمز رنگ زیر پوست هستند که در اثر نشت خون از رگ های خونی ایجاد می شوند؛

• مشاهده پورپورا در سطح پوست: پورپوراها خونریزی هایی در سطح پوست هستند که می توانند به صورت لکه های قرمز، بنفش یا قهوه ای مایل به زرد مشاهده شوند؛

• مشاهده اکیموز: اکیموزها خونمردگی های وسیعی در سطح پوست هستند که بدون هیچ علت مشخصی مانند ضربه شدید، رخ می دهند؛

• خونریزی خود بخودی از بینی یا لثه ها؛

• مشاهده خون در ادرار یا مدفوع که می تواند به صورت تغییر در رنگ ادرار یا مدفوع ظاهر شود؛

• خونریزی شدید قاعدگی.

پلاکت پایین چگونه تشخیص داده می شود؟

برای تشخیص ترومبوسیتوپنی، پزشک در مورد سابقه پزشکی و خانوادگی هر فرد سؤال خواهد کرد. علاوه براین، علائم بالینی بیمار را می پرسد و یک معاینه فیزیکی برای بررسی وجود خونریزی و یا سایر علائم جلدی (مانند پتشی، پورپورا یا اکیموز) انجام می دهد.

علاوه براین، آزمایشات زیر برای تایید وجود اختلال در تعداد ترومبوسیت ها درخواست داده می شود:

• شمارش کامل خون (CBC): این آزمایش سطح پلاکت ها و سایر سلول های خونی را در خون اندازه گیری می کند؛

• اسمیر خون: مقداری از خون بیمار روی یک لام قرار می گیرد و پلاکت ها در زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می گیرند؛

• ارزیابی مغز استخوان: این آزمایشات سلامت مغز استخوان بیمار را از جهت وجود هرگونه بدخیمی یا ناهنجاری در ساخت سلول های خونی مورد بررسی قرار می دهد.

علل ترومبوسیتوپنی چه هستند؟

ترومبوسیتوپنی می تواند ارثی یا اکتسابی باشد، اما گاهی اوقات نیز علت ایجاد ترومبوسیتوپنی مشخص نیست. با اینحال، رایج ترین علل مشاهده پلاکت پایین در بیماران شامل موارد زیر است:

• سلول بنیادی مغز استخوان بدن بیمار به میزان کافی پلاکت تولید نمی کند؛

• مغز استخوان به اندازه کافی پلاکت تولید می کند، اما بدن آن ها را از بین می برد یا پلاکت ها فعالیت ندارند؛ 

• سلول بنیادی مغز استخوان بدن بیمار به میزان کافی پلاکت تولید می کند، اما طحال تعداد زیادی از آن ها در طحال به دام می افتند. پلاکت را نگه می دارد.

علت بروز ترومبوسیتوپنی هریک از موارد ذکر شده که باشد، عوامل زیر می توانند خطر ابتلا به ترومبوسیتوپنی را افزایش دهند:

• محیط: قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی - مانند آفت کش ها، آرسنیک و بنزن - می تواند تولید پلاکت ها را کند کند؛

• عادات مرتبط با سبک زندگی: الکل تولید پلاکت ها را دچار اختلال می کند. مصرف بیش از حد الکل می تواند باعث کاهش موقت در تعداد پلاکت ها شود. این مسئله در افرادی که سطوح پایین ویتامین B12 یا فولات دارند، بیشتر دیده می شود؛

• داروها: برخی داروها می توانند تولید پلاکت ها را کاهش دهند یا آن ها را از بین ببرند؛

• سایر مشکلات پزشکی: نمونه هایی از مشکلات پزشکی که می توانند تعداد پلاکت های شما را کاهش دهند در زیر ذکر شده است:

- کم خونی آپلاستیک یک اختلال خونی نادر و شدید است و زمانی ایجاد می شود که مغز استخوان تولید سلول های خونی جدید کافی را متوقف کند. این مساله معمولا ناشی از از بین رفتن انواع سلول بنیادی در مغز استخوان است و با پیوند مغز استخوان یا انواع دیگر پیوند سلول بنیادی (مانند پیوند سلول بنیادی خون بند ناف) قابل اصلاح است؛

- بیماری‌های خودایمنی مانند ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP)، لوپوس و آرتریت روماتوئید می‌توانند باعث شوند که سیستم ایمنی شما به اشتباه به پلاکت‌ها حمله کرده و آن ها را از بین ببرد؛

- سرطان هایی مانند لوسمی یا لنفوم، می تواند به مغز استخوان شما آسیب برساند و انواع سلول بنیادی سازنده خون را از بین ببرد. درمان های سرطان مانند پرتودرمانی و شیمی درمانی نیز سلول های بنیادی را از بین می برند که این مورد نیز با پیوند مغز استخوان قابل اصلاح است؛ 

- لخته شدن غیرضروری خون (مانند آنچه که در پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک (TTP) و انعقاد داخل عروقی منتشر (DIC)) مشاهده می شود، می توانند باعث اتمام ذخیره پلاکتی بدن و در نتیجه کاهش تعداد پلاکت شوند؛

- عفونت های ناشی از باکتری ها و ویروس ها می تواند تعداد پلاکت های بدن را به صورت موقت کاهش دهد؛

- بزرگی طحالی می تواند باعث به دام افتادن تعداد زیادی پلاکت شده و باعث کاهش پلاکت در خون می شود؛

- برخی از زنان باردار هنگامی که نزدیک به زایمان هستند دچار ترومبوسیتوپنی خفیف می شوند اما علت دقیق آن مشخص نیست.

ترومبوسیتوپنی چگونه درمان می شود؟

درمان ترومبوسیتوپنی به علت ایجاد آن و شدت علائم در فرد بیمار بستگی دارد. اگر ترومبوسیتوپنی خفیف باشد، معمولا نیازی به درمان نیست. تزریق خون یا پلاکت برای درمان افرادی که خونریزی شدید دارند یا در معرض خطر خونریزی هستند استفاده می شود.

اگر واکنش به یک دارو باعث کاهش تعداد پلاکت شده باشد، قطع مصرف دارو می تواند باعث بازگشت بیمار به شرایط طبیعی شود و اکثر افراد پس از قطع داروی اولیه بهبود می یابند. 

اگر واکنش های سیستم ایمنی باعث کاهش تعداد پلاکت‌ها شده باشد، پزشک ممکن است داروهایی برای سرکوب سیستم ایمنی تجویز کند. کورتیکواستروئیدها، مانند پردنیزون، معمولا برای درمان تعداد کم پلاکت استفاده می شود. این داروها که به اختصار استروئید نامیده می شوند، به افزایش تعداد پلاکت بیمار کمک می کنند. داروهایی مانند الترومبوپاگ و رومیپلوستیم نیز به بدن شما در ساخت پلاکت بیشتر کمک می کنند. داروهایی مانند ایمونوگلوبولین ها و ریتوکسیماب می توانند به جلوگیری از تخریب پلاکت ها توسط سیستم ایمنی بدن شما کمک کنند.

اگر مشکل کاهش پلاکت ناشی از بزرگی طحال باشد، جراحی برای برداشتن طحال (طحال برداری) می تواند به افزایش تعداد پلاکت در خون کمک کند. 

در کنار این روش ها، راهکارهای جدید و بالقوه درمانی برای ترمبوسیتوپنی مزمن (ناشی از اختلال در مغز استخوان) نیز ارائه شده است که شامل پیوند سلول بنیادی (اعم از پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول بنیادی خون بند ناف) است. این روش در بیماران مبتلا به ترومبوسیتوپنی مزمن که به تمام اشکال درمان استاندارد پاسخ نداده اند و یا افرادی که دارای ترومبوسیتوپنی شدید همراه با خونریزی مخاطی (خونریزی از بینی، خونریزی از معده یا روده و غیره) هستند، توصیه می شود. برای پیوند سلو بنیادی از دو روش میتوان استفاده کرد. در روش اول، سلول های بنیادی از خون فرد بیمار گرفته شده و منجمد می شوند. پس از جمع آوری سلول های بنیادی و منجمد کردن آن ها، دوزهای بسیار بالای شیمی درمانی (حدود 5 تا 10 برابر دوزهای توصیف شده در بخش درمان استاندارد) برای بیمار تجویز می شود. پس از تکمیل این درمان، سلول‌های بنیادی به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند تا امکان بهبودی سریع‌تری از اثرات شیمی‌درمانی بر روی مغز استخوان فراهم شود.

در حالتی که سلول های بنیادی خود فرد بیمار جهت پیوند مناسب نباشد و یا مغز استخوان وی فاقد سلول بنیادی باشد، سلول بنیادی از فرد اهدا کننده دیگری برداشته شده و به ترتیب گفته شده به بدن فرد بیمار تزریق می شود. در صورتی که فرد اهدا کننده مناسب در دسترس نباشد، استفاده از سلول های بنیادی خون بند ناف نوزاد نیز یکی دیگر از گزینه هایی است که می تواند برای جبران کمبود سلول بنیادی در بدن بیمار مورد استفاده قرار بگیرد. 

به طور کلی، روش های درمان ترومبوسیتوپنی بر پایه استفاده از سلول های بنیادی هنوز در مراحل تحقیقاتی خود بوده و پیش از ورود به فاز بالینی و آغاز درمان همه بیماران با این روش، لازم است که توسط مطالعات بالینی بیشتر مورد بررسی قرار گرفته و ایمنی استفاده از آن و همچنین اثربخشی درمانی آن ها در بیماران مبتلا به ترومبوسیتوپنی به اثبات برسد.