بیماری آنیریدیا و تشخیص آن به کمک آزمایش توالی یابی کل اگزوم
آنیریدیا (Aniridia) نوعی بیماری نادر چشمی است که تقریبا از هر پنجاه هزار نوزاد تازه متولد شده یک نفر به آن مبتلا می شود. در افراد مبتلا به بیماری آنیریدیا، عنبیه (قسمت رنگی در وسط کره چشم) به صورت کامل و یا جزئی تشکیل نمی شود و به همین علت به این بیماری فقدان عنبیه نیز می گویند. از آنجایی که اندازه مردمک توسط عنبیه کنترل می شود. بروز ناهنجاری در عنبیه موجب اختلال در عملکرد مردمک، کاهش وضوح دید و حساسیت به نور می شود. انواع مختلفی از بیماری آنیریدیا (Aniridia) شناسایی شده اند که هر کدام دارای ویژگی های خاصی می باشد و با انجام آزمایش ژنتیک قابل تشخیص است.
بیماری آنیریدیا بر اساس فنوتیپ به سه نوع مختلف طبقه بندی می شود که عبارتند از:
- آنیریدیا ایزوله بدون درگیری سیستمیک: آنیریدیا ایزوله شامل عدم وجود جزئی یا کامل عنبیه از بدو تولد می باشد. برخی از افراد مبتلا به این نوع آنیریدیا ممکن است از وجود بیماری بی اطلاع باشند، زیرا مردمک ها طبیعی به نظر رسیده و معمولاً فقط یک چشم به طور خفیف تحت تأثیر قرار می گیرد.
- سندرم WAGR: تومور ویلمز یکی از شایع ترین تومورهای کلیوی دوران کودکی است که برخی از آنها با ناهنجاری های ارثی مختلفی مانند آنیریدیا، مشکلات ادراری تناسلی و عقب ماندگی ذهنی همراه هستند که به آن سندرم واگر (WAGR) می گویند.
- سندرم گیلیسپی (Gilliespie Syndrome): علائم سندرم گیلسپی شامل آنیریدیا، ناتوانی ذهنی و آتاکسی (عدم هماهنگی حرکات ماهیچه ای) است.
میزان نفوذ این بیماری کامل بوده اما دارای بیان متغییری است و حدود یک سوم از بیماران دچار نوع اسپورادیک یا تک گیر آنیریدیا هستند. حدود 25 تا 30 درصد از افراد مبتلا به آنیریدیا اسپورادیک دچار تومور ویلمز می شوند.
علت ابتلا به بیماری آنیریدیا چیست؟
تغییرات ژنتیکی (جهش) در ژن PAX6 موجب اختلال در سنتز پروتئینی می شود که در رشد اولیه و تکامل چشم ها، مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) و پانکراس موثر است. این بیماری با الگوی وراثتی اتوزومال غالب به ارث می رسد، به این معنی که یک کپی از ژن تغییر یافته در هر سلول برای ایجاد اختلال کافی است. در اکثر بیماران مبتلا به آنیریدیا وجود بیماری در یکی از والدین مشهود است. گرچه در برخی از افراد این امکان وجود دارد که تغییر ژنتیکی (جهش) جدید و خود به خودی رخ دهد و سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری وجود نداشته باشد.
علائم و نشانه های بیماری آنیریدیا
طیف بروز علائم مرتبط با این اختلال ژنتیکی در افراد مختلف متفاوت است، هر چند گروهی از علائم به صورت مشترک در اکثر بیماران مشاهده می شود که شامل مواد زیر است:
- ضعف بینایی (کاتاراکت یا آب مروارید)؛
- حساسیت به نور (فوتوفوبیا)؛
- افزایش فشار چشم (گلوکوم یا آب سیاه)؛
- حرکات سریع، غیر ارادی و ریتمیک چشم (نیستاگموس)؛
- عدم قرارگیری پلک ها روی هم (استرابیسم).
این علائم ممکن است در سندرم WAGR که شامل تومور ویلمز و آنیریدیا (Aniridia)، ناهنجاری‌های دستگاه ادراری- تناسلی و ناتوانی‌های ذهنی است نیز مشاهده شود.
تشخیص بیماری آنیریدیا
این بیماری ژنتیکی معمولا در بدو تولد تشخیص داده می شود. یکی از ویژگی های نوزادان مبتلا، این است که رنگ چشم ها تیره است، هرچند که تشخیص دقیق رنگ چشم نیاز به دقت خاصی دارد. علاوه بر معاینه تخصصی توسط چشم پزشک و استفاده از روش های بالینی، انجام آزمایش ژنتیک نیز از مهم ترین روش های تشخیص این اختلال چشمی می باشد.
روش های بالینی که برای تشخیص آنیریدیا به کار گرفته می شود شامل:
- بررسی تیرگی عروق و کدورت قرنیه و وجود اختلالاتی مانند آب سیاه و آب مروارید؛
- روش فوندوسکوپی که در آن ساختارهای پشت چشم بررسی می شود و پزشک با استفاده از افتالموسکوپ ، چشم بیمار را روشن کرده و از طریق دیافراگم دید، نور قرمز را مورد بررسی قرار می دهد؛
- توموگرافی یکی از روش های تصویربرداری از شبکیه چشم است و برای بررسی ساختمان شبکیه و لایه‌های آن می‌باشد. انجام توموگرافی در کودکان خردسال و افرادی که دچار نیستاگموس هستند اندکی دشوار است؛
- در روش بیومیکروسکوپی با امواج با فرکانس بالا (UBM)، چشم پزشک اجزای مختلف چشم را معاینه می کند و فشار داخل چشم را نیز اندازه گیری می نماید. هیپوپلازی یا عدم وجود بافت عنبیه با این روش قابل تشخیص است.
آزمایش WES یا آزمایش توالی یابی کل اگزوم جهت تشخیص بیماری آنیریدیا
تشخیص این اختلال ژنتیکی با معاینه بالینی فرد مبتلا و بررسی سابقه خانوادگی از نظر ابتلا به بیماری و مشاوره ژنتیک انجام می شود. جهش (تغییر ژنتیکی)در ژن PAX6 موجب بیماری آنیریدیا می شود. در صورتی که در مرحله اول تغییر ژنتیکی شناسایی نشود، بیمار باید از لحاظ ابتلا به تومور ویلمز (تغییر در ژن WT1) نیز بررسی شود. بررسی کامل ژن های مرتبط با این بیماری به راحتی با انجام آزمایش WES یا آزمایش توالی یابی کل اگزوم قابل تشخیص است.
پیشگیری از ابتلا به بیماری آنیریدیا با انجام مشاوره ژنتیک و آزمایش WES یا آزمایش توالی یابی کل اگزوم
با توجه به اینکه بیماری آنیریدیا ناهنجاری ژنتیکی است که الگوی وراثتی دارد، در صورت وجود سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری، بهتر است قبل از اقدام به بارداری حتما به پزشک متخصص و یا مشاور ژنتیک مراجعه شود و برای پیشگیری از تولد فرزند مبتلا به آنیریدیا آزمایش های مربوط به تشخیص قبل از تولد نیز انجام شود.
درمان بیماری آنیریدیا
به منظور بهبود شرایط بیماران مبتلا به این اختلال ژنتیکی و حفظ بینایی این افراد روش های درمانی متفاوتی توسط پزشک متخصص و مشاور ژنتیک پیشنهاد می شود که عبارتند از:
- دارو درمانی: گروهی از داروها برای کاهش علائم مربوط به آب سیاه (گلوکوم) و آب مروارید (کاتاراکت) موثر هستند؛
- عمل جراحی: در اغلب موارد برای درمان آب سیاه (گلوکوم) و آب مروارید (کاتاراکت) انجام می شود؛
- لنزهای تماسی: استفاده از این لنز ها به وضوح دید بیماران کمک می کند؛
- ایمپلنت عنبیه مصنوعی: در بیمارانی که عنبیه به طور کامل تشکیل نشده است (بیماری فقدان عنبیه) با توجه به صلاحدید پزشک جراحی ایمپلنت عنبیه مصنوعی انجام می شود. این جراحی به کاهش حساسیت به نور و زیبایی ظاهری چشم کمک می کند.
برای بهره مندی از بهترین روش درمانی متناسب با نوع بیماری، مراجعه به مشاور ژنتیک توصیه می شود. از آنجایی که حضور مجموعه ای از علائم در فرد مبتلا گاهی پزشک را برای تشخیص دچار ابهام می کند، بهره گیری از آزمایش WES یا آزمایش توالی یابی کل اگزوم که تمامی ژن ها را به طور کامل و هم زمان بررسی می کند و تغییرات ژنتیکی بیماری زا را شناسایی می نماید به عنوان پیشرفت نوینی در دهه اخیر محسوب می شود.