آزمایش AZF چیست و چه نقشی در تشخیص تشخیص ناباروری در مردان دارد؟

آزمایش AZF یک روش تشخیصی است که معمولا به علت وجود اختلالات باروری در مردان (آزواسپرمی و الیگواسپرمی)، توسط پزشک یا مشاور ژنتیک درخواست داده می شود. آزواسپرمی به معنای عدم وجود اسپرم در مایع منی است که گاهی ممکن است به علت اختلال انسدادی اتفاق بیفتد. اما در برخی موارد فقدان اسپرم در مایع منی به دلیل کاهش تولید اسپرم توسط بیضه می باشد. تحقیقات نشان داده که 1 در صد از کل جمعیت مردان و 10 درصد از مردانی که دچار ناباروری هستند به آزواسپرمی مبتلا می باشند. 

چه عواملی موجب بروز آزواسپرمی می شود؟

عوامل متعددی در بروز این اختلال دخیلند که شامل، بیماری های ژنتیکی مانند سندرم کلاین فلتر، روش های درمانی مانند شیمی درمانی یا پرتو درمانی، داروهای روان گردان و مواد مخدر، و برخی ناهنجاری های آناتومیکی مانند واریکوسل یا عدم وجود دوطرفه رگ وابران (مجاری دِفران) می باشند. گاهی نیز بنا بر تصمیم شخصی، جراحی وازکتومی انجام می شود که منجر به عدم حضور اسپرم در مایع منی می شود. با این حال، در بیشتر موارد، آزواسپرمی به دلیل عواملی ایجاد می شوند که گاهی با معاینات اولیه قابل تشخیص نیستند.

قبل از انجام آزمایش AZF اولین اقدامی که جهت شناسایی آزواسپرمی انجام می شود، بررسی و آنالیز مایع منی برای شمارش تعداد اسپرم و شناسایی وجود یا عدم وجود اسپرم است. در صورتی که آنالیز نتایج آزمایش آزواسپرمی فقدان اسپرم را تایید کند، معاینه بالینی توسط پزشک انجام می شود تا وضعیت آناتومی سیستم تولید مثلی را نیز بررسی کند. علاوه بر این، در برخی موارد انجام بررسی های آزمایشگاهی مانند FSH و اینهیبین B می‌تواند نشانه‌ای از عملکرد بیضه در فرد بیمار باشد.

در گذشته برای تشخیص و تفکیک آزواسپرمی با علل انسدادی و غیر انسدادی نمونه برداری از بیضه انجام می گرفت. اما در حال حاضر، تنها در صورتی که نتایج آنالیز اسپرم و آزمایش AZF  و بقیه بررسی ها طبیعی باشد، و همچنان مشکل ناباروری وجود داشته باشد، معاینه فیزیکی بیضه ها انجام می شود. گاهی اوقات بیضه ها از لحاظ وجود توده یا بدخیمی ها نیز مورد بررسی قرار می گیرند. 

چنانچه در فرد مبتلا مشکلات ساختاری، هورمونی و یا انسدادی تشخیص داده نشود، پزشک انجام آزمایش AZF (آزمایش آزواسپرمی ژنتیکی) را توصیه می کند. در این آزمایش تغییرات ژنتیکی در نواحی خاصی از کروموزوم Y مورد بررسی قرار می گیرد. بروز جهش ژنتیکی در این مناطق موجب می شود که اسپرم به میزان بسیار کم (الیگواسپرمی: کمتر از 15 میلیون در هر میلی لیتر) در مایع منی وجود داشته باشد و یا به طور کلی هیچ اسپرمی در مایع منی وجود نداشته باشد، که اصطلاحا آزواسپرمی نام دارد. انجام آزمایش AZF و نتایج آن نقش مهمی در تعیین روند درمان ناباروری دارد.

برای انجام آزمایش AZF پس از خون گیری، استخراج DNA از خون صورت می گیرد و سپس روش PCR با استفاده از پرایمرهایی که برای تکثیر نواحی مورد نظر که روی کروموزوم Y طراحی شده اند، انجام می شود. بروز جهش در این نواحی و حذف مناطق کوچکی از انها فرایند اسپرماتوژِنِز را دچار اختلال می کند. تحقیقات نشان داده حدود 25 درصد از مردان ناباروری که به آزواسپرمی مبتلا هستند، در ناحیه AZF دارای ریز حذف می باشند.AZF به چند ناحیه مجزا تقسیم می شود که شامل، AZFa، AZFb، AZFc و AZFd.

در مواردی که جهش یا حذف‌ در ناحیه AZFa وجود دارد، شانس به دست آوردن اسپرم در طول نمونه گیری از بیضه چندان زیاد نیست و معمولا این افراد برای درمان ناباروری، نیاز به استفاده از اسپرم اهدایی خواهند داشت. در افراد دارای جهش یا حذف در ناحیه AZFb نیز، احتمال استخراج اسپرم در طول بیوپسی بیضه نسبتا کم است. بیشترین شانس برای حضور اسپرم در هنگام نمونه برداری از بیضه، زمانی است که ریزحذف AZFc وجود داشته باشد. نکته قابل تامل این است که خوشبختانه بیش از نیمی از بیماران مبتلا به این اختلال ژنتیکی، بیوپسی بیضه را با موفقیت انجام می دهند.

فراوانی بروز جهش ها و حذف های AZFa، AZFb، AZFc به ترتیب 0.5-4٪، 1-5٪ و 80٪ است. در صورتی که این افراد با روش های لقاح مصنوعی بارور شوند، تغییرات ژن ها در ناحیه AZF به فرزندان پسر آنها نیز منتقل خواهد شد. آزمایش AZF به روش ژنتیکی در آزمایشگاه های ژنتیک و با استفاده از خون بیمار قابل انجام است، و مانند سایر تست های ژنتیکی نیاز به ناشتایی و رعایت شرایط خاص ندارد.

چه درمان هایی برای آزواسپرمی وجود دارد؟

پس از اینکه با انجام آزمایش AZF تشخیص بیماری قطعی گردد، با توجه به عامل ایجاد کننده بیماری مسیر درمان تعیین می شود. علاوه براین، عوامل دیگری مانند سن، وضعیت سلامت همسر و عملکرد باروری، معاینات پزشکی، نتایج آزمایش خون و سابقه خانوادگی در ناباروری، نیز در انتخاب روند درمان اهمیت دارد. در مواردی که انسداد (یا سابقه وازکتومی) وجود داشته باشد، عمل جراحی برداشت عامل مسدود کننده مجاری یا بازگرداندن باروری و رفع وازکتومی می تواند به عنوان بهترین درمان مطرح شود. در برخی دیگر از افراد، حذف عامل ایجاد کننده آزواسپرمی مانند داروی روان گردان یا مواد مخدر ممکن است اولین و موثرترین قدم باشد. گاهی هم ناهنجاری های هورمونی عامل به وجود آورنده ی آزواسپرمی می باشند که در این حالت داروهای تنظیم کننده هورمونی نقش مهمی در برطرف کردن اختلال خواهند داشت. لازم به توضیح است در مواردی که احتمال وجود اسپرم کافی در بیضه ها وجود دارد، بهترین گزینه نمونه برداری از بیضه می باشد. در نهایت، اگر امکان درمان با هیچ یک از موارد ذکر شده وجود نداشت، استفاده از اسپرم اهدایی راهکار مفیدی برای رفع مشکل ناباروری خواهد بود. علاوه بر این، به نظر می رسد در آینده نه چندان دور، ژن درمانی و استفاده از سلول های بنیادی نیز به عنوان درمانی نوین و موثر در اختلالات ناباروری مطرح گردد.

مطالعات نشان داده است که آزواسپرمی، گاهی می تواند به علت وجود توده در بیضه و یا سایر سرطان ها باشد. پزشکان معتقدند که حدود 6 درصد از مردان مبتلا به آزواسپرمی ممکن است درگیر سرطان بیضه باشند. بنابراین توجه به سلامت عمومی افراد مبتلا به آزواسپرمی و انجام غربالگری در کنار توجه به حل مشکل ناباروری بسیار مهم است.

اهمیت مشاوره ژنتیک در موفقیت درمان

بهترین اقدام قبل از انجام راهکارهای درمانی (مانند میکرواینجکشن و نمونه گیری از بیضه)، مشاوره ژنتیک و بررسی های ژنتیکی، برای تشخیص اختلالات باروری است. آزمایش های ژنتیک قادر به شناسایی تغییر ژنتیکی و محل وقوع آن می باشند، و نکته ی حائز اهمیت این است که چنانچه نتایج ازمایش نشان دهنده حذف ناحیه AZFa باشد، بنابراین امکان تولید اسپرم وجود ندارد و روش هایی مانند نمونه گیری از بیضه، برای این بیماران مفید نخواهد بود، زیرا در این حالت بیضه ها، تنها حاوی سلول های سرتولی می باشند که در تغذیه و اسپرماتوژنز نقش دارند و توانایی ایجاد باروری را ندارند. از آنجایی که این بیماری به صورت ارثی به فرزندان پسر منتقل می شود، لذا بهترین راه برای پیشگیری از انتقال مشکلات ناباروری به نسل بعد، بهره گیری از تکنیک های PGD و PGS و انتخاب جنین های دختر است. در پایان این مطلب، لازم به توضیح است که چنانچه با انجام روش های فوق علت ناباروری شناسایی نگردید، بهره گیری از تکنیک های هدفمند مانند تشخیص ناباروری در مردان با آزمایش اگزوم و یا پنل های اختصاصی ناباروری بسیار کارآمد می باشند.

برای دریافت مشاوره رایگان و کسب اطلاعات بیشتر، میتوانید سوال خود را از طریق بخش گفتگوی آنلاین و ارتباط با مشتریان در قسمت پایین صفحه (لوگوی MOMGENE) مطرح نموده و یا با شماره تلفن 42500-021 داخلی 562 تماس حاصل فرمایید.